Ιστορικά Στοιχεία

Η ελιά σαν αυτοφυές δένδρο(αγριελιά) υπήρχε εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια σε όλες τις περιοχές της Μεσογείου και πιστεύεται ότι μαζί με τους βρώσιμους καρπούς διάφορων δένδρων γινόταν και συλλογή καρπών αγριελιάς. Τα πρώτα στάδια της εξημέρωσης και της εκμετάλλευσής της από τους κατοίκους της Μεσσηνίας παραμένουν ακόμα σκοτεινά. Οι απαρχές ωστόσο της ελαιοκαλλιέργειας στην περιοχή τοποθετούνται στους προϊστορικούς χρόνους. Η παλαιότερη μαρτυρία για την ενσωμάτωση του ελαιοκάρπου στις διαιτητικές συνήθειες των κατοίκων της Μεσσηνίας προέρχεται από το ανάκτορο του Νέστορα στην αρχαία Πύλο, όπου και ανακαλύφθηκε μια από τις αρχαιότερες απεικονίσεις για το ελαιόλαδο. Η έναρξη πάντως της συστηματικής καλλιέργειας της ελιάς στην περιοχή τοποθετείται ιστορικά μετά τη λήξη της Μυκηναϊκής περιόδου (1580-1100 π.Χ.).

Με το πέρασμα των χρόνων, οι πληροφορίες για την ελιά και το λάδι στην περιοχή γίνονται πιο συγκεκριμένες και μιλούν για την εξάπλωση της ελαιοκαλλιέργειας και χρήση του ελαιολάδου στην καθημερινή ζωή (τελετουργία, αρωματοποιία, μαγειρική, φαρμακευτική). Η ελαιοκαλλιέργεια γίνεται κύρια απασχόληση των κατοίκων και υπάρχουν αξιόλογες πληροφορίες ότι κατά τη βυζαντινή περίοδο γίνεται μεγάλη παραγωγή λαδιού στη Μεσσηνία. Λίγο αργότερα, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, το εμπόριο του λαδιού και οι εξαγωγές του γίνονται αφορμή να αναπτυχθεί η τοπική οικονομία (Μεθώνη, Κορώνη) ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα οι εξαγωγές λαδιού από την περιοχή της Καλαμάτας είναι εξαιρετικά υψηλές και φθάνουν τα 6000 βαρέλια. Κατά τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας της χώρας από τους Τούρκους, ο Ιμπραήμ δίνει διαταγή να καεί ο Μεσσηνιακός ελαιώνας και καταστρέφονται χιλιάδες ελαιόδενδρα.

Αμέσως μετά την ίδρυση του, το νεοσύστατο Ελληνικό κράτος (1830) με διαδοχικούς νόμους προσπαθεί να τονώσει το ενδιαφέρον για την καλλιέργεια της ελιάς. Στην διάρκεια του 19ου αιώνα η μεγάλη παραγωγή του ελαιολάδου στην περιοχή συντελεί στο να εξελιχθεί η Καλαμάτα σε σημαντικότατο αστικό εμπορικό κέντρο και εξαγωγικό λιμάνι, ένα από τα μεγαλύτερα της χώρας. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα εμφανίζονται στην πόλη, δίπλα από τα παραδοσιακά ελαιοτριβεία και οι πρώτες αξιόλογες ελαιουργικές βιομηχανίες (ελαιουργεία, πυρηνελαιουργεία, σαπωνοποιεία). Η Καλαμάτα γνωρίζει μεγάλη ακμή και από το λιμάνι της πραγματοποιούνται μεγάλες εξαγωγές κυρίως προς τις μεσογειακές χώρες (Γαλλία, Ιταλία, κτλ).

Προς τις ίδιες γνώριμες αυτές κατευθύνσεις, που έχουν χαραχθεί εδώ και αιώνες εξακολουθούν να πορεύονται μέχρι σήμερα οι Μεσσήνιου όχι πλέον μόνο μέσα από εμπορικούς δρόμους αλλά και πολιτιστικούς (π.χ. το Πολιτιστικό οδοιπορικό Οι Δρόμοι του Λαδιού και της Ελιάς του Επιμελητηρίου Μεσσηνίας) επιδιώκοντας τη διεθνή προβολή της διαχρονικής αξίας των δύο αυτών προϊόντων του τόπου τους, της ελιάς και του λαδιού.

Τα ελαιόδενδρα έχουν επίσης την ικανότητα να βλαστάνουν και σε πετρώδη και άγονα εδάφη (μάλιστα παράγουν πιο αρωματικό λάδι σε σύγκριση με τα δένδρα, που βρίσκονται σε αργιλώδη και υγρά εδάφη). Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Μάνης, όπου λόγω του βραχώδους και ημιορεινού εδάφους της, οι αγρότες ασχολούνται αποκλειστικά με την ελαιοκαλλιέργεια.




Λαογραφικά Στοιχεία

Αναφέρουμε μερικές συνήθειες από το λιομάζωμα και την εργασία στο λιτρίβι, όπως τις περιγράφει ο Μεσσήνιος λαογράφος κ. Αντώνης Μιχαλακέας στην Καλαματιανή εφημερίδα 'Ελευθερία'.

* "....Φθινοπωρινό πρωινό στο λιοστάσι. Ο νοικοκύρης και η εργατιά βρίσκονται σε αδιάκοπη κίνηση. Με τραγούδια γλυκόηχα και σβελτάδα πολλή έχουν δοθεί όλοι στο λιομάζωμα. Οι ραβδιστές - τιναχτές, κρατώντας στα δυνατά τους χέρια μεγάλα, γερά και ίσα ραβδιά από σκληρό ελιόδενδρο ή κυπαρίσσι , τις τέμπλες, ραβδίζουν με πολλή προσοχή τα κλαδιά του πολύτιμου δένδρου, να πέσει κάτω ο καρπός, προσέχοντας το κτύπημα να είναι μαλακό και όχι απότομο. Αλλοι πάλι ραβδιστές, ανεβασμένοι πάνω στο δένδρο με σκάλες, χτενίζουν τα κλαδιά χαϊδεύοντάς τα και ρίχνουν τον καρπό στη γη. Αλλοι εργάτες, οι κλαδευτές, καθαρίζουν και κλαδεύουν τα δένδρα με τα κοφτερά τσεκουράκια και τα πριόνια τους. Οι νιες οι βεργολυγερές και τα αγόρια μαζεύουν τον καρπό και τον ρίχνουν στο βεργόπλεχτο καλάθι ή τον τορβά, που έχουν δέσει στη μέση τους. Αυτούς τους τορβάδες (μικρά σακουλάκια), τα υφαίνουν οι γυναίκες στον αργαλειό όταν υπάρχει μεγάλη σοδειά, για να 'ναι, όπως πιστεύουν, γούρικα και για την επόμενη χρονιά. Τα καλάθια και οι τορβάδες αδειάζονται σε ένα μεγάλο ξέφωτο. Εκεί ο λιχνιστής κρατώντας ένα ξυλόφτιαρο αρχίζει το λίχνισμα για να ξεχωρίσει τον καρπό από τα φύλλα. Ακολουθεί το σάκιασμα του καθαρού καρπού και η μεταφορά του με ζώα ή τροχοφόρα στο λιοτρίβι. Όλα αυτά γίνονταν, όταν ο καιρός ήταν καλός. Όταν όμως άρχιζε η μπόρα, οι εργάτες για να προφυλαχθούν έτρεχαν σε κανένα καλυβόσπιτο ή καμιά σπηλιά κοντά σε κάποιο ριζοβούνι. Εκεί άναβαν φωτιά για να πυρωθούν και να στεγνώσουν. Όσο διαρκούσε η βροχή έδιναν και έπαιρναν τα κουτσομπολιά, τα παραμύθια, τα πειράγματα και τ' αστεία......"

* "....... Την εποχή του λιομαζώματος, τα παραδοσιακά ιπποκίνητα λιοτρίβεια είχαν μεγάλη κίνηση. Οι παραγωγοί έφερναν με τα ζώα και τα κάρα τους τον πολύτιμο καρπό για να βγάλουν το λάδι τους. Τα λιοτρίβεια εκείνης της εποχής ήταν ισόγεια, λιθόκτιστα και κεραμοσκεπή, με δύο ή τρία μικρά παράθυρα και δύο πόρτες, μια μικρή βοηθητική στη μια πλευρά και μια μεγάλη δίφυλλη στην απέναντι. Από εκεί έμπαιναν μέσα τα υποζύγια με τον καρπό, για να τον αδειάσουν στο καθορισμένο μέρος στο 'παχνί', μέχρις ότου τον βγάλουν λάδι. Στα λιτριβιά αυτά δούλευαν μέχρι δώδεκα άτομα ανάλογα με τις ανάγκες. Το προσωπικό χωριζόταν σε δύο ομάδες γιατί το λιτριβιό δούλευε όλο το εικοσιτετράωρο. Προϊστάμενος του εργατικού προσωπικού ήταν ο καραβοκύρης με τον αναπληρωτή του. Έπειτα ήταν οι δυο μυλωνάδες, που δούλευαν στο άλεσμα. Ήταν επίσης και τα αφεντικά των ζώων, οι αλογαραίοι, όπως τους ονόμαζαν. Τα ζώα αυτά συνήθως τα σταύλιζαν κοντά στο λιοτρίβι. Όταν όμως για διάφορους λόγους, τα σταύλιζαν μακριά και έφτανε η ώρα για αλλαγή βάρδιας, ο καραβοκύρης καλούσε με τον κόχυλα, το περίβλημα των οστρακοφόρων, τα αφεντικά να φέρουν τα ζώα. Αυτό μπορούσε να γίνει οποιαδήποτε ώρα το απαιτούσαν οι ανάγκες και δεν ήταν λίγες οι φορές που ο κόχυλας με τον ήχο του διέκοπτε τη γλυκιά ησυχία της νύχτας......"


Η Ελιά στην Μεσσηνία Σήμερα

Η ελιά σαν αυτοφυές δένδρο(αγριελιά) υπήρχε εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια σε όλες τις περιοχές της Μεσογείου και πιστεύεται ότι μαζί με τους βρώσιμους καρπούς διάφορων δένδρων γινόταν και συλλογή καρπών αγριελιάς. Τα πρώτα στάδια της εξημέρωσης και της εκμετάλλευσής της από τους κατοίκους της Μεσσηνίας παραμένουν ακόμα σκοτεινά. Οι απαρχές ωστόσο της ελαιοκαλλιέργειας στην περιοχή τοποθετούνται στους προϊστορικούς χρόνους. Η παλαιότερη μαρτυρία για την ενσωμάτωση του ελαιοκάρπου στις διαιτητικές συνήθειες των κατοίκων της Μεσσηνίας προέρχεται από το ανάκτορο του Νέστορα στην αρχαία Πύλο, όπου και ανακαλύφθηκε μια από τις αρχαιότερες απεικονίσεις για το ελαιόλαδο. Η έναρξη πάντως της συστηματικής καλλιέργειας της ελιάς στην περιοχή τοποθετείται ιστορικά μετά τη λήξη της Μυκηναϊκής περιόδου (1580-1100 π.Χ.).

Με το πέρασμα των χρόνων, οι πληροφορίες για την ελιά και το λάδι στην περιοχή γίνονται πιο συγκεκριμένες και μιλούν για την εξάπλωση της ελαιοκαλλιέργειας και χρήση του ελαιολάδου στην καθημερινή ζωή (τελετουργία, αρωματοποιία, μαγειρική, φαρμακευτική). Η ελαιοκαλλιέργεια γίνεται κύρια απασχόληση των κατοίκων και υπάρχουν αξιόλογες πληροφορίες ότι κατά τη βυζαντινή περίοδο γίνεται μεγάλη παραγωγή λαδιού στη Μεσσηνία. Λίγο αργότερα, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, το εμπόριο του λαδιού και οι εξαγωγές του γίνονται αφορμή να αναπτυχθεί η τοπική οικονομία (Μεθώνη, Κορώνη) ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα οι εξαγωγές λαδιού από την περιοχή της Καλαμάτας είναι εξαιρετικά υψηλές και φθάνουν τα 6000 βαρέλια. Κατά τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας της χώρας από τους Τούρκους, ο Ιμπραήμ δίνει διαταγή να καεί ο Μεσσηνιακός ελαιώνας και καταστρέφονται χιλιάδες ελαιόδενδρα.

Αμέσως μετά την ίδρυση του, το νεοσύστατο Ελληνικό κράτος (1830) με διαδοχικούς νόμους προσπαθεί να τονώσει το ενδιαφέρον για την καλλιέργεια της ελιάς. Στην διάρκεια του 19ου αιώνα η μεγάλη παραγωγή του ελαιολάδου στην περιοχή συντελεί στο να εξελιχθεί η Καλαμάτα σε σημαντικότατο αστικό εμπορικό κέντρο και εξαγωγικό λιμάνι, ένα από τα μεγαλύτερα της χώρας. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα εμφανίζονται στην πόλη, δίπλα από τα παραδοσιακά ελαιοτριβεία και οι πρώτες αξιόλογες ελαιουργικές βιομηχανίες (ελαιουργεία, πυρηνελαιουργεία, σαπωνοποιεία). Η Καλαμάτα γνωρίζει μεγάλη ακμή και από το λιμάνι της πραγματοποιούνται μεγάλες εξαγωγές κυρίως προς τις μεσογειακές χώρες (Γαλλία, Ιταλία, κτλ).

Προς τις ίδιες γνώριμες αυτές κατευθύνσεις, που έχουν χαραχθεί εδώ και αιώνες εξακολουθούν να πορεύονται μέχρι σήμερα οι Μεσσήνιου όχι πλέον μόνο μέσα από εμπορικούς δρόμους αλλά και πολιτιστικούς (π.χ. το Πολιτιστικό οδοιπορικό Οι Δρόμοι του Λαδιού και της Ελιάς του Επιμελητηρίου Μεσσηνίας) επιδιώκοντας τη διεθνή προβολή της διαχρονικής αξίας των δύο αυτών προϊόντων του τόπου τους, της ελιάς και του λαδιού.

Τα ελαιόδενδρα έχουν επίσης την ικανότητα να βλαστάνουν και σε πετρώδη και άγονα εδάφη (μάλιστα παράγουν πιο αρωματικό λάδι σε σύγκριση με τα δένδρα, που βρίσκονται σε αργιλώδη και υγρά εδάφη). Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Μάνης, όπου λόγω του βραχώδους και ημιορεινού εδάφους της, οι αγρότες ασχολούνται αποκλειστικά με την ελαιοκαλλιέργεια.